دست کشیدن به صورت بعد از دعا

 

دکتر عبدالصدیق آخوند کشمیری: دعا یکی از عبادت‌های پراهمیت در اسلام است. پیامبر گرامی اسلام (ص) آن را «مغز عبادت» خوانده است. لزوما هر عبادتی را آدابی هست و آموزه هایی دارد. دعا نیز از این قاعده مستثنی نبوده و دارای آدابی است که برای درک آن مراجعه به منابع شرعی باید است.

 

در قرآن کریم  به دعا تشویق شده و مشروعیت آن بیان شده است و به آداب دعا نپرداخته و اگر هم پرداخته باشد، از طریق استنباط خواهد بود. از آنجا که منبع دوم یعنی بعد قرآن سنت رسول الله (ص) میباشد، و سنت نیز به سه دسته تقسیم میشود یعنی سنت قولی و فعلی و تقریری. پس ما در این مساله نیز  باید به سنت  رجوع کنیم. مطلب پیش روی ما در مورد یکی از آداب دعا میباشد و آن عبارت از دست کشیدن به صورت بعد دعا میباشد.

 

مساله ی اول: مسح صورت بعد از دعاء در روایات:

روایات وارده در مورد بلند  کردن دست در وقت دعا بسیار است و مطلب حاضر در بیان دست کشیدن به صورت در دعا است.

حافظ سیوطی دانشمند بزرگ اسلام در مورد بلند کردن دست در دعا و آداب آن تالیفی دارد تحت عنوان فض الوعاء في أحاديث رفع اليدين بالدعاء که در آن روایات وارد شده در مورد بلند کردن دستها در دعا و دست کشیدن به صورت بعد آن روایات فراوانی را آورده است و در آخر نیز از صحابه وسلف صالح در این مورد اقولی ذکر نموده است.

 

در کتاب بلوغ المرام من أدلة الأحكام ابن حجر عسقلانی بعد از آوردن روایات دست کشیدن به صورت، چنین حکم میکند: مجموع روایات حسن بودن روایات را میرساند. (بلوغ المرام من أدلة الأحكام، 465).

 

چند نمونه از روایات از رسول الله

قَالَ التِّرْمِذِيّ:

12 - حَدثنَا أَبُو مُوسَى مُحَمَّد بن الْمثنى وابراهيم بن يَعْقُوب وَغير وَاحِد قَالُوا حَدثنَا حَمَّاد بن عِيسَى الْجُهَنِيّ عَن حَنْظَلَة بن أبي سُفْيَان الجُمَحِي عَن سَالم بن عبد الله عَن أَبِيه عَن عمر بن الْخطاب رَضِي الله عَنهُ قَالَ كَانَ رَسُول الله صلى الله عَلَيْهِ وَسلم اذا رفع يَدَيْهِ فِي الدُّعَاء لم يحطهما حَتَّى يمسح بهما وَجهه رِجَاله رجال الصَّحِيح سوى حَمَّاد وَهُوَ شيخ صَالح ضَعِيف الحَدِيث ولحديثه هَذَا شَوَاهِد فَهُوَ حسن وَفِي بعض نسخ التِّرْمِذِيّ أَنه قَالَ فِيهِ صَحِيح. (فض الوعاء،52،روایت 12).

 

ترجمه: ترمذی چنین گوید: از عمر رض: رسول الله (ص) در دعا چنین بودند که وقتی دست خود را بلند میکردند بدون اینکه صورت خود را مسح کنند، آن پایین نمیآوردند. ترمذی ادامه میدهد: رجال روایت همه غیر از حماداز رجال صحیح هستند و حماد صالح و ضعیف الحدیث است و برای این حدیث وی شواهدی هست که پس حسن است و در بعضی از نسخه های ترمذی در مورد آن صحیح گفته است.

 

عَن ابْن عَبَّاس رَضِي الله عَنْهُمَا قَالَ قَالَ رَسُول الله صلى الله عَلَيْهِ وَسلم اذا دَعَوْت فَادع بباطن كفيك وَلَا تدع بظاهرهما فاذا فرغت فامسح بهما وَجهك. أخرجه ابْن دَاوُد وَقَالَ رُوِيَ من غير وَجه عَن مُحَمَّد بن كَعْب كلهَا ضَعِيفَة  وَقَالَ شيخ الاسلام أَبُو الْفضل بن حجر فِي أَمَالِيهِ هَذَا حَدِيث حسن. (فض الوعاء 74 روایت 31)

ترجمه: رسول الله وقتی دعا میکنی پس به باطن کفهایت دعا کن و به پشت دست دعا نکن و وقتی از دعا فارغ شدی، دستهای خود را به صورتت بکش.

ابن داود تخریج کرده و گفته است: از چند جهت از محمد بن کعب روایت شده است که همه ضعیف هستند و شیخ الاسلام ابن حجر گوید: این حدیث حسن است.

 

قَالَ أَبُو دَاوُد عَن السَّائِب بن يزِيد عَن أَبِيه أَن النَّبِي صلى الله عَلَيْهِ وَسلم كَانَ اذا دَعَا فَرفع يَدَيْهِ مسح وَجهه بيدَيْهِ.( فض الوعاء ، 80 راویت 36)

رسول الله (ص) وقتی دعا میکردند، دستهایشان بالا میبردند و با دستان خود، صورتشان را مسح میکردند.

قَالَ رَسُول الله صلى الله عَلَيْهِ وَسلم اذا دَعَا أحدكُم فَرفع يَدَيْهِ فان الله تَعَالَى جَاعل فِي يَدَيْهِ بركَة وَرَحْمَة فَلَا يردهما حَتَّى يمسح بهما وَجهه.( فض الوعاء ،94، روایت 50)

رسول الله ص: وقتی یکی از شما دست خود را برای دعا بلند میکند، الله تعالی در دستان وی برکت و رحمت قرار میدهد پس (دعا کننده) تا وقتی دستهای خود را به صورت نکشیده باشد، پایین نیاورد.

 

مساله ی دوم: در حکمت دست کشیدن به صورت بعد از دعا:

ملا علی قاری در بیان حکمت دست بلند کردن  و دست کشیدن در مرقاة المفاتیح چنین بیان میدارد: حکمت دست بلند کردن این است که آسمان قبله ی دعا است و محل نزول رزق و وحی و برکت است.

 

ابن ملک گوید: دست کشیدن به صورت بعد دعا برای تفأل است گویی اینکه هر دو دست از برکتهای آسمانی و انوار الهی پر شده اند. ملا علی قاری ادامه میدهد: این سخنی نیک است ولی آوردن کلمه ی گویی اینکه و برای به فال نیک گرفتن، مناسب این مقام نیست چراکه در نیک بودن آن شکی نیست و قبول دعا و نزول برکت نیز شبهه ای در آن نیست. (مرقاة المفاتيح شرح مشكاة المصابيح 4/ 1536).

 

طحطاوی حنفی در کتاب حاشية الطحطاوي على مراقي الفلاح شرح نور الإيضاح، در بیان اینکه مستحب است بعد نماز چنین و چنان دعا کرده و قرآن خوانده و دعا کنند و بعد دعا دستهای خود را بر صورتشان بکشند، ادامه میدهد حکمت آن، برکت و سرایت آن به باطن است و به فال نیک گرفتن برای دفع بلا و حصول عطاء است.... حدیث دال بر این است که هرگاه دست به دعا بلند شود دست به صورت کشیده شود و اگر دست برای دعا بلند نشود به صورت نکشد و این قیدی حسن است چراکه رسول الله (ص) زیاد دعا کرده اند امثال در نماز و در طواف و غیر این دو از دعاهای ماثور بعد نماز و در وقت خواب و بعد خوردن و مانند آن، که در هر یک دست بلند نشده پس دست کشیدن نیز نیست. (حاشية الطحطاوي على مراقي الفلاح شرح نور الإيضاح 318).

 

امام سرخسی در المبسوط خود در بحث دست کشیدن به صورت قبل از فراغت از نماز، دو قول مطرح کرده و در مورد قول ابن مسعود رض در مورد دست نکشیدن به صورت در نماز، تاویل آن را نزد کسانیکه مکروه نمیدانند چنین بیان میکند: قول ابن مسعود در مورد دست کشیدن به صورت در نماز است همچنانکه در بیرون نماز انجام میشود. (المبسوط للسرخسي 1/ 27).

پس دست کشیدن به صورت در خارج نماز امری معروف بوده است.

 

مساله ی سوم: روایت از امام احمد حنبل مبنی بر انکار دست کشیدن به صورت:

منکران دست کشیدن به صورت بعد دعا از امام احمد حنبل روایت میکنند که ایشان سوال شد که دست کشیدن به صورت بعد دعا چگونه است؟ ایشان جواب دادند: در این مورد چیزی ندیده ام و ابو داود گوید: من ندیدم که احمد دست خود را به صورت بکشد.

 

آنچه در این مورد باید توجه داشت قضیه ی قول امام احمد حنبل بالکل از مساله ی مورد بحث ما خارج است و برای روشن شدن متن همراه با ترجمه ی این روایت را آورده میشود:

 حَدَّثَنَا إِسْحَاقُ ، أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَزِيدَ الْوَاسِطِيُّ ، ثنا عِيسَى بْنُ مَيْمُونٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ كَعْبٍ الْقُرَظِيِّ ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ ، عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ، قَالَ : " إِذَا سَأَلْتُمُ اللَّهَ فَاسْأَلُوهُ بِبُطُونِ أَكُفِّكُمْ ، ثُمَّ لا تَرُدُّوهَا حَتَّى تَمْسَحُوا بِهَا وُجُوهَكُمْ " . وَفِي رِوَايَةٍ : " فَإِنَّ اللَّهَ جَاعِلٌ فِيهَا الْبَرَكَةَ " . وَعَنِ الْمُعْتَمِرِ : " رَأَيْتُ أَبَا كَعْبٍ ، صَاحِبَ الْحَرِيرِ يَدْعُو رَافِعًا يَدَيْهِ ، فَإِذَا فَرَغَ مِنْ دُعَائِهِ يَمْسَحُ بِهِمَا وَجْهَهُ ، فَقُلْتُ لَهُ : مَنْ رَأَيْتَ يَفْعَلُ هَذَا ، فَقَالَ : الْحَسَنَ " . قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ نَصْرٍ : وَرَأَيْتُ إِسْحَاقَ يَسْتَحْسِنُ الْعَمَلَ بِهَذِهِ الأَحَادِيثِ ، وَأَمَّا أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ ، فَحَدَّثَنِي أَبُو دَاوُدَ ، قَالَ : " سَمِعْتُ أَحْمَدَ ، وَسُئِلَ عَنِ الرَّجُلِ يَمْسَحُ وَجْهَهُ بِيَدَيْهِ إِذَا فَرَغَ فِي الْوِتْرِ ، فَقَالَ : لَمْ أَسْمَعْ فِيهِ بشَيْءٍ " . وَرَأَيْتُ أَحْمَدَ لا يَفْعَلُهُ . (صلاة الوتر للمروزی باب مَسْحِ الرَّجُلِ وَجْهَهُ بِيَدَيْهِ بَعْدَ ... روایت 69).

 

از ابن عباس: رسول الله (ص) فرموده اند: وقتی از الله مسالتی دارید پس آن را با کف دستان خود بخواهید و تا اینکه صورت را دست نکشید پایین نیاورید و در روایتی آمده است: زیرا الله تعالی در آن برکت قرار داده است. از معتمر  ابا کعب را دیدم که دو دست خود را بالا برده و دعا میکند و وقتی دعا تمام شد دستهای خود را بر صورت کشید پس به وی گفتم: چه کسی را دیدی که چنین کند؟ ابا کعب جواب داد: حسن را دیدم. محمد بن نصر گوید: اسحاق را دیدم که  عمل به این احادیث را  حسن میدانست.

 

و اما در مورد احمد حنبل پس ابو داود حدیث آورده است: از احمد شنیدم که از وی در مورد دست کشیدن صورت در وقت فراغ از (نماز) وتر امام احمد حنبل جواب داد: در این مورد چیزی نشنیده ام و دیدم که احمد آن را انجام نمیدهد.

 

پس بحث مورد نظر و قول امام احمد حنبل در دعای نماز وتر است و بحث بلند کردن دست در نماز و دست کشیدن با مساله ی دعای بیرون نماز متفاوت است و قابل قیاس نیست و نماز مسأله¬ای ویژه است.

مقرئ ابن جزری، در کتاب الحصن الحصین بکلام سید المرسلین در باب آداب دعاء، سی و نهمین ادب از آداب دعا را دست کشیدن به صورت بعد دعا، شمرده است.

 

منابع:

بلوغ المرام من أدلة الأحكام، ابن حجر أبو الفضل أحمد بن علي عسقلاني،852هـ ناشر: دار الفلق،رياض چاپ هفتم، 1424 هـ.

حاشية الطحطاوي على مراقي الفلاح شرح نور الإيضاح، أحمد بن محمد طحطاوي حنفي، 1231 هـ ناشر: دار الكتب العلمية بيروت – لبنان چاپ اول 1418هـ - 1997م.

الحصن الحصین من کلام سید المرسلین، ابوالخیر محمد بن محمد ابن جزری، 833، ناشر: غراس، چاپ اول 1429.

فض الوعاء في أحاديث رفع اليدين بالدعاء،عبد الرحمن بن أبي بكر، جلال الدين سيوطي،911هـ ناشر: مكتبة المنار – أردن.

المبسوط، محمد بن أحمد سرخسي، 483هـ ناشر: دار المعرفة – بيروت 1414هـ - 1993م.

مختصر قيام الليل وقيام رمضان وكتاب الوتر، أبو عبد الله محمد بن نصر مَرْوَزِي، 294هـ ناشر: حديث أكادمي، فيصل اباد – باكستان چاپ اول، 1408 هـ - 1988 م.

مرقاة المفاتيح شرح مشكاة المصابيح، علي بن (سلطان) محمد، ملا قاري 1014هـ ناشر: دار الفكر، بيروت – لبنان چاپ اول، 1422هـ - 2002م.